İslam Felsefesinin İlk Kurucusu: Farabi 870-950

Türk-İslam filozofu, İslam felsefesinin kurucularındandır.

Gerçek adı: Ebu Nasr Muhammed bin Tarhan bin Uzlug’dur. Doğduğu bölgenin adıyla (Farabi: Farablı) adıyla anılır. Batı kaynaklarında adı Latince olarak Alpharabius biçiminde geçer. Türkistan’da Sir Derya havzasında Farab bölgesinde Vasic kalesinde doğdu, Şam’da öldü.

Babası Türk asıllı bir kumandandır. İlk öğrenimini doğduğu şehirde, yüksek öğrenimini Bağdat’ta yaptı. Aralarında Ebu Bekir ibn El-Sarrac ve Hristiyan filozof Ebu Bişr Matta bin Yunus’unda bulunduğu zamanın ünlü bilginlerinden ders aldı. Harran’da (Urfa) Yuhanna bin Haylan’dan felsefe okudu, Sabit bin Kurra’nın geliştirdiği ve Mandeizmin bir kolu olan Sabiilikle ilgilendi. Aristoteles’in o dönemde bilinen eserlerini inceleyerek ”Tanrıyı doğrudan doğruya akıl deyimiyle dile getiren” Meşşaiyye akımının görüşlerini benimsedi. Bu yüzden İslam bilginlerinden Aristo’yu benimseyenler Farabi’den ”Üstad-ı Sani”, ”Hace-i Sani” (İkinci öğretmen, Aristo’dan sonraki Hoca) diye söz ederler. Saman hükümdarı Nuh bin Saman’ın isteğiyle Buhara’ya giderek ,lk ansiklopedilerden biri sayılan El Talimü’s- Sani (İkinci Öğretim) adlı kitabı yazdı. Bir süre sonra Hamedani hükümdarı eyfüddevle’nin çağrılısı olarak Halep’e gitmiş, onun sarayında yaşamıştır. Ömrünün son yıllarını Şam’da geçirmiştir. Farabi’nin haytı hakkındaki bilgiler Ebul Hasan el-Bayhaki(ölümü 1170), İbn el Kıfti(Ölümü 1248) gibi kendisinden yüz yıl sonra yaşayanların yazdıklarından öğrenilmiştir ve kesin değildir.

Felsefe ile İslam dini arasındaki çelişmeleri mantık ilkelerine dayanarak çözmeye çalışan Farabi, dinle felsefenin ayrılmaz bir bütün olduğunu, uyuşmazlıkların temelde değil, dışta kalan yorumlarda görüldüğünü savundu.  Ortaçağ İslam düşüncesine ilkelerini Aristoteles’den alan mantık ve kavramcılığı getirdi.

Kendinden önce gelenlerin, eski Anadolu felsefesinden kaynaklanan doğacı felsefesini bir yana atan Farabi, en güvenilir ilkesi Aristoteles mantığına dayanan akıl olan zihni felsefeye yöneldi. El-Kındi’nin öncülüğünü yaptığı Aristotelesçi felsefe Farabi ile konu ve sınırları belli olan bir sistem durumuna geldi. Farabi, İslam dinine felsefi bir nitelik kazandırmaya çalıştığından İslam felsefesinin ilk kurucusu sayılır.

Mantık ve Metafizik konusundaki yapıt ve yorumlarıyla İbni Sina’yı, siyaset felsefesi konusundaki yapıtlarıyla İbni Bacce’yi ve mantık konusundaki yorumlarıyla İbni Rüşt’ü etkileyen Farabi, Aristo ve Platon’u Arapça çeviriler yüzünden tanıyan Ortaçağ Hristiyan felsefecilerin de ilgisini çekmiştir. Aristo felsefesinin batı ülkelerinde yayılmaya başlamasıyla  Hristiyanlıkla Aristoculuğu uzlaştırmaya çalışan din felsefecileri Farabi’yi kaynak kullandılar. 19.yüzyılda Farabi üzerine araştırmalar yoğunlaştı. Avrupa kitaplarında bulunan yazmaları Diterici tarafından iki cilt olarak yayımlandı(19.yüzyıl sonu).

İbn el Kıfti’nin Tarih ül Hükema ve İbni Ebi Esebiye’nin Uyun ül Enba adlı yapıtlarında yer alan listelere göre Farabi’nin mantık ve felsefenin çeşitli disiplinleriyle ilgili 60 kitabı 25 de risalesi(kitapçık) vardır. Mantık, felsefe, astronomi, kimya ve müzikle ilgili kitap ve kitapçıklar da yazmıştır. Mantık ve felsefe disiplinleriyle ilgili kitaplarından çoğu günümüze gelmiştir.

Başlıca yapıtları:
İhsa’ül-ul’ûm (metodoloji konusunda),
Kitab ül-milel (metodoloji konusunda),

Es-Sebil ila tahsil is sa’âde (ahlak ve mutluluk konusunda),

  Füsûlun münteza (ahlak ve mutluluk konusunda) ,

Tahsi üs-sa’âde (dil felsefesi),

Eflaz ül müstemale fi’l mantık (dil felsefesi) ,

Uyun ül-mesâ’il (felsefe ve mantık görüşlerinin özeti),

Ma’âni’l-akl (ruhsal akıllar kuramı),

Kitabu’l – musikı’yl-Kebir (müzik kurallarından söz eden bu kitabın ikinci cildi kayıptır, tek nüshası Madrit kitaplığındadır.)

el-Medhal fi’l Musikiy (müzikle ilgili, kopya edilmiş yazma nüsha Köprülü kitaplığında)